La oficialidá de la llingua asturiana, cuestión democrática pero tamién de clase.

Esta primer selmana del mes de mayu cellébrase como ye davezu la 42 Selmana de les Lletres Asturianes, un eventu que pon nel centru la llingua asturiana en delles instituciones d'Asturies, dende'l sistema escolar al propiu espaciu parlamentariu, con una bona montonera d'eventos en llibreries, asociaciones culturales, chigres, centros sociales, etc. Nesti casu l'homenaxeáu va ser Nel Amaro. Depués de 42 años lo que debería ser noticia, ye decir, la montonera d'actos que se dan per tola nuestra tierra alredor de la llingua y lliteratura asturiana, queda como siempre en segundu planu en favor de la cuestión política.

Lo más probatible, si tas lleendo esti articulín, ye que seyas consciente de que n'Asturies hai dende los años 70 un conflictu social alredor del status llegal del idioma propio. La reforma franquista de 1978 dexó en tol Estáu Español munches cuentes pendientes no que cinca a frayar cola Dictadura, nun ye agora momentu de centrase nesti tema, pero lo ciertu ye que n'Asturies dexó dalguna cuenta pendiente más, siguiendo tapecía y en situación de non oficialidá la llingua d'Asturies. 

Mentanto en tierres como Galicia, Euskadi, Cataluña o el País Valencianu les llingües propies pasaron a tener un reconocimientu oficial y los mesmos drechos ( a lo menos nel papel) que la llingua del Estáu, el castellán, nel casu asturianu esto nun se resolvió de nenguna forma. Estes cuatro décades pasaes ficieron que s'articulare un movimientu de reivindicación llingüística pa defender l'idioma de numberosos ataques sistemáticos que vien sofriendo y evidentemente p'algamar que l'Estatutu d'Autonomia reconozca l'asturianu como llingua oficial d'Asturies. 

Cualesquier persona con pensamientu críticu sabe que la denomada "Transición Democrática" fixose d'una forma rápida y que lo que cuntaba yera da-y una capa de barniz al Réxime Franquista. Reformar la so cadarma p'adaptala a Europa Occidental y xenerar na xente la idea de que yá tabemos en democracia, anque les instituciones cimeres del Estáu siguieren nes mesmes manes y les relaciones de poder siguieren siendo les mesmes. En resume, adautar al capital español a lo que demandaba la oligarquía del mercáu común européu ensín que nada solliñable cambiare. 

Lo ciertu ye que la vía rápida del Estatutu d'Autonomia n'Asturies dexó a los asturianos ensín el drechu de tener una llingua propia oficial, anque lo ciertu ye qu'ésta yera una de les principales reivindicaciones de la cai. Nun ye ciertu que nel so momentu nun tuviera l'asuntu enriba la mesa, más bien al revés, pero les nueves élites asturianes, col PSOE principalmente prefirieron guardar el problema nun caxón y dexalo pa prau.

Durante estes cuatro décades, venimos asistiendo a campañes y movilizaciones masives puxando pola oficialidá de la llingua'l país, con numberosos posicionamientos políticos, llegando a convertise bien de veces l'asuntu de la oficialidá en reclamu eleutoral nel xuegu parlamentariu burgués. Dende hai unos años paez que'l PSOE camudó la so postura y diz trabayar pa xenerar un consensu alredor de la oficialidá, mentanto'l PP abraza anguaño una posición de refugu vergoñante, llegando va años a llevar esta cuestión nos sos programes. Tamiém IU, FORO ya inclusu fuercies asturianistes xugaron con esti drechu comparando la so incidencia con esperimentos eleutorales. 

Per otru llau, el Pueblu Asturianu nunca nun dexó de bregar pola oficialidá de la llingua. Sociolóxicamente ye un tema superáu va munches décades, pero una FSA hexemónica y  hestoricamente mui roceana a tolo que forme parte de la identidá asturiana empeñose n'enquistar el problema hasta los nuestros díes. El movimientu de reivincación llingüística ye'l movimientu sociopolíticu y cultural más continuáu nel tiempu de l'Asturies comtemporanea y probatiblemente el que más persones axuntó nel camín. Pero cuatro décades de llucha entá nun fueron suficientes. 

El cambiu de postura congresual del la FSA-PSOE paez qu'abrió una nueva ventana d'oportunidá, reactivando de nuevu los motores del movimientu de reivindicación llingüística, con nueves campañes pola oficialidá que tocaron techu coles grandes manifestaciones cellebraes nos años 2018 y 2019. Al mesmu tiempu una importante parte de la estrema drecha asturiana, mui venceyada a VOX, ta destinando una bona cantidá de dineru y tiempu a combatir non sólo un futuru escenariu con oficialidá, sinon a la propia llingua asturiana. 

Lo ciertu ye que con pandemia pel mediu l'alderique sigue na cai, el consensu social ta algamáu dende va tiempu y too fai indicar que'l parlamentariu ta a piques de llegar tamién, frutu d'una probatible estratexa de FORO pa garantizar la so supervivencia. Reclamar la oficialidá ye una cuestión transversal y que vien empobináu por amplios seutores, anque'l centru y motor d'esta reivindicación n'Asturies de les últimes décades siempre vino dende parte de la izquierda asturianista y otros seutores de corte anticapitalista. 

Anguaño, son dellos los discursos y marcos de lexitimidá pa crear una narrativa favoratible a la oficialidá. Los seutores más sociolliberales o socialdemocrates s'apauten a un camín constitucionalista, sentenciando qu'esta anomalía que se da n'Asturies colos falantes responde a una incompleta implementación de la Constitución de 1978. Otros seutores s'apauten a otros discursos pa reivindicar el drechu pero'l camín ta siendo'l mesmo y paez que cualesquier narrativa ye lóxica p'algamar la oficialidá nesti momentu hestóricu. 

La situación de marxinación social llingüística n'Asturies vien de va muncho tiempu. L'asturianu surde como llingua con entidá propia na Edá Media, al compás de la creación del Reinu d'Asturies nel sieglu VII. Durante'l Reinu d'Asturies (718-924) esta particular forma de llatín va ganando fuercia na Corte y tamién ente tol pueblu, espublizándose bien de documentos oficiales. Lo ciertu ye que yá na Baxa Edá Media l'usu xurídicu-alministrativu del asturianu va desapaeciendo, anque non l'usu lliterariu(1). La castellanización del pueblu asturianu entamó bien ceo. "Yá nel sieglu XIV, baxo la influencia de los reis castellanos de la casa de Trastámara y col nomamientu del castellanu Gutierre de Toledo como obispu d'Uviéu, emprincipió l'adopción per parte de los estamentos dominantes del castellán como llingua de prestixu y d'usu cultu"(2)

Esto en parte fai que la llingua del país entame a ser resinificaba pola xente como una muestra de diferencialidá identitaria o cultural, anque supunxera tamién yá la progresiva perda de falantes y dispersión de dellos rasgos propios del idioma. En pallabres de Xulio Viejo, "la progresiva castellanización de cierta aristocracia asturiano-lleonesa a resultes de la so implicación nes lluches ya intereses políticos de la dómina" (3) fueron clave pa entamar esti procesu. Poro, "llingüísticamente ello tien como efeutu inmediatu la penetración del elementu castellanu na llingua llocal"(4), anque'l procesu tien mayor incidencia na fastera lleonesa, amosando resistencia'l romance propiu n'Asturies nel propiu rexistru notarial entá nel sieglu XV(5). 

Nos vinientes sieglos les élites dominantes van seguir cincando nel procesu de castellanización y faciendo que'l falante d'asturianu sufra un estigma social pol fechu d'usar con naturalidá la llingua propia. La lliteratura n'asturianu tien una continuidá nel tiempu hasta los nuestros díes pero munches veces venceyada a un costumismo bien marcáu, saliendo rara vez d'esi rol. La llegada de les idees ilustraes si que va marcar un fitu, siendo Xovellanos ún de los primeros asturianos cercanos a la élite en querer facer un estudiu fondu de la llingua propia ya inclusu asoleyar un Diccionariu. Ente les aspiraciones de Xovellanos tamién atopamos la intención de crear una Academia de la Llingua, pero esti fechu nunca nun se materializó. 

Na segunda metá del sieglu XIX la cadarma socioeconómica asturiana transformase de forma radical y la industrialización fai que n'Asturies "per primer vez (...) apaecen autores de clases populares, nun venceyaos nin al cleru, nin la nobleza, nin a l'alta burguesía"(6). Nesti tiempu la llingua'l país ta mui viva ente les mayories sociales, asegurando Junquera Huergo que ta presente de forma ordinaria nel campu y nel "vulgo de las villas", anque ye precisamente nel XIX cuando la diferencia ente lo campesín y lo industrial fai que l'asturianu más puru entame la so progresiva desapaición mentantu nes ciudaes y villes d'Asturies l'asturianu resiste ente los seutores subalternos y asalariaos pero más castellanizáu. 

L'aniciu del sieglu XX nun va ser mui estremáu, sicasí vamos alcontrar movimientos políticos que busquen da-y prestixu social a la llingua propia, asitiaos na drecha asturiana principalmente, nomándose a sí mesmos rexonalistes o asturianistes. Per otru llau la izquierda política y el movimientu obreru, en cuanto qu'organizaciones de mases paecen abrazar un xacobinismu llingüísticu más lóxicu, a priori, a un internacionalismu o universalismu mal entendíu. 

Según Rafael Rodríguez Valdés, "nun paez que'l movimientu obrere fuere a desenvolver un constructu ideolóxicu qu'inxertara la llingua asturiana dientro de la construcción ideolóxica qu'afitaba la identidá de clase" (7). Más bien atopamos nes organizaciones de clase de les primeres décades del sieglu XX "l'asimilación de la ideoloxía diglósica qu'afita la separtación de rexistros según el códigu llingüísticu que s'use". (8) 

Si bien esto últimu ye bien ciertu, tamién ye evidente que los dirixentes y los afiliaos a sindicatos y partíos obreros se mandaben del asturianu na so rutina diaria, lo qu'amuesa dos fechos, la integración de la diglosia y la condición más bien asturfalante del movimientu obreru asturianu. El fechu de que n'Asturies nun se diere una burguesía nacional desplica esta contradicción.

Nesti sen;

A diferencia d’otres comunidaes con llingua propia distinta al castellanu, el movimientu obreru n’Asturies nun tuvo mui presente la cuestión llingüística hasta l’últimu cuartu del sieglu XX. Esto nun ye casual, sinón que vien a afitar el caraúter de clas qu’equí tien l’usu de la llingua; la clas trabayadora nun ye ayena a la hexemonía ideolóxica de la burguesía. Mientres n’otros llugares, como en Catalunya, la burguesía surdió como clas nacional, non dependiente direutamente del Estáu central y, polo tanto, favoratible a la llingua llariega, les élites asturianes, dau’l so caráuter dependiente y subsidiariu de la burguesía central, tomaron históricamente una postura d’anoxar y desprestixar l’asturianu, que, frente al castellanu, consideraben como marca d’un rangu social menor y non válidu pal usu públicu y formal. Foi asina como la clas trabayadora asturiana de los sieglos XIX y XX, mayoritariamente asturfalante, foi conformando un movimientu obreru estructuráu y combativu (valga d’exemplu la Revolución d’ochobre de 1934) pero que caltuvo los prexuicios llingüísticos de la clas dominante y emplegaba mayoritariamente’l castellanu na so propaganda y documentos. (9)

Y anque la izquierda hestórica y el movimientu obreru nun fueron hestoricamente grandes defensores de la nuestra llingua si ye ciertu que'l proletariáu asturianu ayudó a caltener y tresmitir la fala ente xeneraciones. La llingua asturiana, venceyada enantes de la industrialización masiva del XIX al campesináu y unes poques élites culturales, penetró na fala de los obreros d'esti país por mor de dos fechos obvios: 1) la mayor parte de la fuercia de trabayu tenía orixe rural y 2) ye evidente que n'Asturies la llende ente'l paisaxe industrial y lo rural ye bien difusa, habiendo grandes concentraciones urbanístiques alredor de la industria pero ensín ser grandes urbes alloñaes de les esplotaciones agroganaderes. Más bien podemos falar d'un paisaxe en cuasi tola xeografía industrializada d'Asturies entemecíu ente dambes formes de vida. 

Ye más, al contrariu d'otros centros industriales del Estáu Español, como Vizcaya o Cataluña, n'Asturies asistimos a un perfil curioso de trabayador, lo que se vino a denomar " obreru-mixtu, campesín que caltién la so esplotación agrícola al empar que trabaya na mina"(10) y que va ser un perfil "hexemónicu nes mines asturianes non sólo na segunda metá del sieglu XIX sinón hasta la I Guerra Mundial"(11). Quiciabes Xixón tuvo menos influencia d'esti perfil pero los ciclos agrarios y los llazos cola comunidá tamién facíen que la socialización del obreru xixoniegu fuere mixta. 

Toes estes cuestiones determinen qu'anque la estratexa política fuere pel camín d'inorar la cuestión, la clase obrera asturiana foi y ye mayoritariamente asturfalante. Evidentemente les élites a la so vez influín tamién marcando lo que ye "falar bien" y "falar mal". Estos prexuicios o estigmes sociales sobre la llingua asturiana nun pueden tener la mesma consideración en tiempos del Antiguu Réxime que na fase capitalista, ónde nesta última hai una concencia d'antagonismu de clase bien definíu que puede que d'una forma cuasi espontanea o soterrada les llingües pasen a formar parte de la identidá de cada clase. 

Nesti sen, el franquismu y el so intentu d'homoxeneizar tol Estáu nel ámbitu llingüísticu, col so nacionalismu llingüísiticu español tamién pudieron tener bona parte de culpa de que yá na "transición" delles organizaciones del movimientu obreru y popular falaren del asturianu como la llingua propia de la clase trabayadora asturiana. La represión llingüística fexo que bona parte de la oposición al franquismu abrazare la causa de la normalización social del idioma. Ye evidente y son munchos los testimonios orales que tenemos de obreros y obreres que mentanto plantaben cara a la Dictadura na cai y nel tayu emplegaben l'asturianu nel so día a día, anque munches vegaes les direcciones polítiques fueren per otru llau. 

Nos caberos años del franquismu y tornando al entamu d'esti artículu apaez el Surdimientu, movimientu que nació al calor d'organizaciones como Conceyu Bable. Esta perimportante corriente cultural, social y política punxo a l'Asturies de la identidá propia nel mapa, fomentando la creación lliteraria o musical en llingua asturiana ónde'l conteníu yá nun ta llendáu a la ruralidá o un arcaicu costumismu, sinón que vien centrándose en cuestiones de toa triba col envís de da-y prestixu a la llingua asturiana y a los sos falantes. 

A más de 40 años d'aquel Surdimientu ye evidente güei qu'esi movimientu foi nos caberos años de franquismu un puntu d'alcuentru ente tola oposición democrática de la nomada Transición. La izquierda capitalizó esti movimientu y el Primer Surdimientu foi un movimientu de rotura democrática qu'enraigonó nel movimientu obreru asturianu y ayudó a qu'ésti algamara l'autoconcencia llingüística.

Nesti sen, nel caberu cuartu de sieglu la clase obrera asturiana si qu'asumió la llingua'l país como parte de la so identidá y anguaño anque les redes populares de solidaridá y la organización de los trabayadores tan sufriendo importantes déficits, lo que ta diluyendo la identidá de clase, la llingua sigue afitada nel corazón del pueblu mentantu xenera refugu na gran mayoría de los capitalistes d'Asturies. 

La situación de diglosia tien muncho que ver cola cuestión de clase. N'Asturies una de les manifestaciones del calter de clase de la nuestra cultura y los nuestros vezos sociales ye hestóricamente y anguaño tamién el rexistru llingüísticu. Si bien la normalización social del asturianu tien de guetar que l'asturianu seya una llingua trasversal nun se puede inorar que los trabayadores son los principales falantes hestóricos. 

Agora que la oficialidá paez que puede aportar a la fin, tenemos de tener pernidio qu'esta conquista nun sedrá de naide más que del Pueblu Trabayador Asturianu. Los xiros de los partíos asturianos a drecha ya izquierda alredor d'esta cuestión amuesen que la llume d'esta llucha de más de 40 años tuvo prendía gracies a lo meyor del nuestru sindicalismu, los destacamentos políticos de la clase obrera, los meyores trabayadores de la cultura y les amplies mases trabayadores d'Asturies. La victoria de la oficialidá sedrá una victoria de la clase obrera y una conquista democrática de la mesma. Venceremos. 

1 Rodríguez Alonso, Pablo: ¡Hablad en cristiano!, Uviéu, Trabe, 2014, páx 170.

2 Ibidem, páx 168

3 Viejo Fernández, Xulio: La Formación histórica de la llingua asturiana, Uviéu, Trabe, 2003, pax 51.

4 Ibidem

5 Rodríguez Alonso, Pablo: ¡Hablad en cristiano!, Uviéu, Trabe, 2014, páx 179.

6 Junquera Huergo, Juan: Gramatica asturiana, Uviéu, Academia de la Llingua Asturiana, 1991, páx 24. 

7 Rodríguez Valdés, Rafael: Discursos llingüísticos y movimientu obreru na Asturies decimonónica, Uviéu, Trabe, 2009, páx 124.

8 idem 

9 http://www.agitacion.org/2020/10/01/la-llingua-de-la-clas-obrera/

10 Rodríguez Valdés, Rafael: Discursos llingüísticos y movimientu obreru na Asturies decimonónica, Uviéu, Trabe, 2009, páx 40.

11 ibidem.