La persecución de la llingua asturiana dende una perspectiva de clase.

Nicanor Piñole, Marinos nel Puertu Xixón, 1906

Entamu.

   La llingua asturiana ye la evolución llocal na que derivó'l llatín nel territoriu qu'agora comprende bona  parte de las CCAA d'Asturies, el norte de Castiella y Lleón y parte de l'actual Cantabria. Ye verdá que'l tueru llingüísticu de l'idioma espardióse ainda más en zones concretes de l'actual CCAA d'Estremaura y comarques del estáu vecín de Pertual (Miranda de Douro ye exemplu d'ello). L'asturianu ye una evolución llocal d'un tueru llingüísticu más ampliu, lo que venimos a llamar de forma popular como llatín, que tien otres manifestaciones propies na Península Ibérica como la llingua castellana, la catalana, el gallegu, el portugués o'l gallegu, ente otros. 

El fitu que marcó la fundación del Regnum Asturorum como entidá política independiente marcó'l camín na antigua Iberia (denominación que los romanos otorgaron a la Peninsula Ibérica) d'esta evolución llingüística propia y en tiempos de la Edá Media demientres pervivió'l Reinu d'Asturies, depués Reinu de Lleón, foi l'idioma nel que se comunicó cuasi tola población. Por ello, nesta dómina, munchos documentos oficiales fueron escritos n'asturianu, como'l Fueru Xulgu, la Nodicia de Kesos o'l Fueru d'Avilés, toos ellos documentos asoleyaos ente'l sieglu X y el sieglu XII. Documentos oficiales qu'entá güei conservamos. D'otra miente podemos llegar a pescudar que de xuru s'soleyaron documentos oficiales más antiguos o na mesma dómina pero entá nun podemos afirmar la so autenticidá. 

De magar que'l Reinu de Castiella garró fuercia sobre'l de Lleón, yá entamáu'l sieglu XII, los documentos oficiales tornaron a asoleyase en llatín y col pasar del tiempu adoptaron la forma del romance castellán, idioma primixeniu de lo que güei venimos a llamar castellán o español de forma popular. Dende que'l territoriu de lo qu'anguaño llamamos Asturies quedó dientro la Corona de Castiella la cuestión llingüística camudó enforma, seguía siendo idioma popular pero ensín ser espeyáu en documentos oficiales. Pali que pali'l romance asturianu foi pasando a un segundo planu mentanto'l castellán garraba forma de llingua culta y oficiosa.

Les élites apostaron equí, como n'otres fasteres de la nueva unificación monárquica-católica, por esparder la llingua castellana como llingua culta y d'autoridá mentanto apostraben a los otros sistemas llingüísticos ñacíos del llatín romanu a un segundu planu. Esti procesu acabó derivando na consolidación de l'idioma castellán como llingua oficial y de prestixu nel Antiguu Réxime, por cuestiones puramente elitistes pero tamién de cohesión interna y pragmatismu de l'acumulación orixinaria del precapitalismu. Lo ciertu ye que nel sieglu XIX mesmo nun podemos falar de los falantes d'asturianu nes nuestres llendes territoriales como una minoría, anque sí podemos falar yá d'un contestu diglósicu bien afitáu (llingua d'autoridá y élite contra llingua subalterna; castellanización del romance propiu y llocal; anicios de la represión llingüística sistematizada; etc.) 

La modernidá, l'afitamientu'l capitalismu y la llingua asturiana.

Asturies foi demientres duró l'Antiguu Réxime n'España una suerte de pantasma que xugó dellos papeles contradictorios hasta qu'aportó lo que como sociedá venimos a llamar de forma común modernidá. P'atalantar lo qu'acabamos decir encamentamos a tol mundu a acudir a la cabera obra de David Guardado, Nunca Vencida, p'averase a la idea que queremos espeyar equí. Asturies xuega un papel de subalternidá na historiografía oficial española pola so propia dualidá interna: ¿ñeru d'España o primer representación histórica de la condición plurinacional (federal) de la realidá española?; ¿Principáu de la Corona de Castiella por ser lleal o por ser una tierra rebelde ya independiente a esa Corona?; ¿Llugar que custodió la esencia conservadora d'una España entá por ñacer o sociedá adelantrada al so tiempu en clave progresiva, como yá solliñó Karl Marx?

Lo ciertu ye qu'Asturies, como país, tien una relevancia cimera a la hora de facer analís de lo que foi l'esporpoye de les relaciones capitalistes de producción n'España. Bona parte de la historiografía sobre esta dómina fai alcordanza del procesu d'industrialización n'Euskadi, Catalunya o Madrid y davezu escaez el papel que tuvo Asturies nel desendolcu de les fuercies productives del capital en términos estatales. Ye daqué a lo que tamos avezaos a nivel sociolóxicu pero nun dexa de ser sinificativu de lo que pasó décades depués en contestos como la Revolución d'Ochobre de 1934 o la resistencia del Conseyu Soberanu na Guerra Civil. Cuando los hestoriadores y demás analistes académicos obvien un tema que debería rescamplar acaba españando na cara de tola intelectualidá.

La nuestra tierra ocupó una posición central nel exe industrial y productivu español nel sieglu XIX. La posición del carbón como principal fonte d'enerxía nel XIX y bona parte'l XX ficieron qu'Asturies coyera una posición cimera nel contestu'l desendolcu capitalista español. La estraición d'esta materia prima llevó al empar a fomentar una importante industria metalúrxica en zones nes que pocu enantes namás había güertes, quintanes y ganaderíes. La concentración industrial y de trabayu asalariáu foi xabaz nel nuestru país por motivos ayenos a cualesquier llóxica qu'escluya les lleis fundamentales del capital. D'esta miente podemos desplicar munchos procesos hestóricos que depués del XIX vinieron a poner a Asturies nel mapa mundial no que cinca a la cuestión del trabayu y el movimientu obreru. 

¿Pero qué tien que ver ésto col tema de la cuestión llingüística asturiana?. Tien muncho que ver y agora vamos ver el por qué. N'antoxana l'articulu presente averámonos enforma a les razones hestóriques de la diglosia nel Antiguu Réxime. Nel españíu'l mou de producción capitalista, que podemos asitiar n'Asturies nel sieglu XIX, la vieya diglosia llingüística garra más altor, igual que les contradicciones capital-trabayu n'Asturies entamen a ser pol cenciellu desenrrollu del capitalismu más abiertes y conflictives. 

¿Ye Asturies una rara avis nel desenrrollu'l capitalismu polo qu'acabamos de solliñar?. Non, nun lo ye, y el meyor exemplu ye la Cuenca del Ruhr na Westfalia d'Alemaña, rexón d'Europa na que tamién vimos un llevantamientu obreru y popular similar al d'ochobre'l 34 n'Asturies. N'Asturies nun hebo un éxodu rural internu pola propia Revolución Industrial, yá que l'obreru en parte pasó a ser mistu (tenía una pequeña faciencia agrícola y vendía la so fuercia de trabayu na mina o la fábrica), ye decir, mayoritariamente ocupaba'l mesmu territoriu físicu qu'enantes una vegada entamada la industrialización nel centru'l país. Nesi sen, la llingua de comunicación tamién yera la mesma, ye decir, la llingua asturiana valía igual pa socializar n'ámbitos d'economía primaria o secundaria, en dambos casos la meyor ferramienta comunicatica yera la cercanía, sacantes instancies oficiales y contestos averaos a la burguesía. 

Pero, ¿qué pasaba na élite?. Si l'obreru asturianu, munches vegaes mistu, poro tamién dedicáu a la pequeña facienda agrícola o la ganadería, reproducía tolos esquemes de la so natura subalterna, incluyendo la cuestión llingüística, la "xerencia" reproducía esti patrón de forma invertía. Les élites, n'Asturies, dende l'Antiguu Réxime abrazaron toles amueses de cálter de "superioridá", incluyendo la cuestión llingüística. Cuestión que fuera d'un estudiu fondu de la cuestión paez ser yá abrazada pola élite dende va sieglos. 

Amás pescudamos que la élite asturiana tuvo un papel dafechamente decorativu nel procesu d'industrialización y desenrrollu capitalista n'Asturies de la época moderna. Si bien hebo xerencies y negociadores asturianos nel procesu d'inversión de la mayoría d'esplotaciones mineres, el capital invertíu yera ayenu a Asturies y venía d'otros puntos d'Europa como Inglaterra, Bélxica o Alemaña, por citar exemplos famosos. Tamién foi importante nesi intre la inversión vasca o catalana. 

Cuando la esplotación de la materia prima mutó a una industria más llaborada como la industria metalúrxica, el capital que se ponía a riesgo seguía ensín ser asturianu, l'exemplu de Pedro Duro, fundador de Duro Felguera, d'orixe rioxanu y otres empreses del sector secundariu yeren capitales directamente ayenos a España.

El llector atentu podrá decatase yá que la burguesía asturiana tuvo nesti procesu un papel totalmente secundariu. La burguesía asturiana más bien xugó, como yá citemos equí, un papel intermediariu a la hora de negociar y cerrar inversiones, rentabilizar antigües propiedaes y tierres y formar parte d'una burocracia técnica en delles instituciones del Estáu. En resume, la burguesía asturiana siempre tuvo un papel subsidiariu de les oligarquíes qu'operaben y tamién un cálter rentista. Por supuestu, en términos sociollingüísticos esti papel tamién se reprodució y les élites asturianes, con honroses esceiciones, abrazaron el monollingüismu castellán.

L'actitú frente a la llingua llocal de les élites socioeconómiques asturianes tuvo fundamentalmente marcada pol prexuiciu, anque nesto podemos ver munchos matices. Hebo quién nun negó la so condición d'idioma pero arreyolu a les clases trabayadores pa marcar una llende ente ellos y la peble. Otros negaron directamente la realidá llingüística asturiana y abrazaron la idea de querer enterrar l'idioma llocal ya incluso perseguilu na esfera pública. Otros munchos reconocieron de forma parcial la realidá llingüística pero separtando l'asturianu, ufriendo una versión folclórica y romántica, como quién va a ver dalgún animal exóticu nel zoo. Lo ciertu ye que toles visiones tan marcaes pola identidá de clas y el prexuiciu al serviciu de los intereses del Estáu.

Mentanto'l desenrrollu capitalista diba afitándose n'Asturies, y a raíz de lo qu'acabamos d'escribir, la diglosia foi ganando fuercia, xunto cola perda de falantes. Esto llevó a que se naturalizaren munches vegaes ente la clase trabayadora estos estereotipos, yá que siempre bona parte de la subalternidá mira más a les formes culturales de la burguesía qu'a les propies. Tamién s'afondó nel procesu de represión llingüística, que tuvo'l so momentu cimeru nel réxime de Franco y sigue teniendo les sos répliques nel actual Réxime de 1978. 

En resume, ye ciertu que'l conflictu llingüísticu y la situación d'anormalidá que tenemos n'Asturies con esta cuestión tien munches más implicaciones y desplicaciones, pero nun podemos facer un analís d'esta cuestión concreta ensín obviar la llóxica de la sociedá de clases. Dalgunos vendrán a decir qu'esto puede ser evidente, pues tou ta marcáu pola llucha de clases, pero creemos qu'esta cuestión n'Asturies tien un percorríu teóricu bien curtiu pa la relavancia que tuvo y sigue teniendo. 

Les caberes manifestaciones de refugu a la llingua asturiana dende les instituciones. 

Va unes selmanes Foro Asturias ganó les eleiciones nel Conceyu de Xixón y depués llegó a un rápidu pactu de Gobiernu con VOX na principal ciudá asturiana. Pactu que llamó l'atención pol so conteníu, el repartu xenerosu de cargos pa la formación VOX y les concesiones polítiques ya ideolóxiques pa con esta formación no que cinca a aspectos culturales. VOX sacó a Foro dos conceyalíes, conceyalíes alredor del mundu de los festexos y la cultura. 

Nel Pactu de Gobiernu apaeció'l compromisu de dambes partes por eliminar el topónimu "Xixón" en dellos ámbetos, el regresu de la tauromaquia a Asturies o la decisión de non contratar artistes qu'emplegaren la llingua asturiana en futuros eventos culturales entamaos pol Conceyu de Xixón. Díes depués tanto Foro como VOX tuvieron que matizar les sos pallabres, allegando que se referíen a artistes que reclamaren la oficialidá de la llingua asturiana, que per otru llau son tolos artistes y creadores qu'empleguen la llingua propia d'Asturies. 

Lo ciertu ye que se montó un gran espolín y la entrada de VOX en munches conceyalíes d'España prevocó un alderique sobre l'aniciu d'un procesu de censura énte delles manifestaciones culturales que nun-y presten a esti partíu. Si bien ye evidente qu'esti partíu quier censurar delles manifestaciones culturales que le son ayenes a la so cultura nacional-católica, tamién ye evidente que tolos partíos con representación cumplen el so papel a la hora d'afitar sesgos ente les diverses manifestaciones culturales qu'ufre'l neolliberalismu. 

Condergamos por supuestu'l retrocesu cultural y llingüísticu que se pueda dar nestos vinientes cuatro años nel Conceyu de Xixón, pero la memoria ye una cosa bien importante a la hora de facer analís de la cuestión alredor de la represión llingüística n'Asturies nos caberos cuasi cincuenta años. Tendrán que pasar munchos años y ganar muncho poder los salvapatries de VOX p'algamar les cuotes de represión llingüística y auto-odiu que protagonizó'l partíu hexemónicu n'Asturies, esto ye, la FSA-PSOE. 

VOX lleva yá años paseando'l pantasma de la oficialidá'l nuestru idioma y faciendo declaraciones vergoñoses sobre'l procesu de normalización social de la llingua asturiana. Ye ciertu. Dientro'l so populismu reaccionariu n'Asturies esti ye ún de los sos temes capitales, pues ensín esta cuestión podríen facer poques banderes na nuestra tierra. 

Lo ciertu ye que l'anormalidá llingüística nel nuestru país nun se desplica ensín acudir a términos de clase. Cierta derecha con tendencies elitistes sigue mercando'l paquete cultural y llingüísticu que'l capital y la so llóxica afitó n'Asturies dende va más d'un sieglu. Y tamién cierta aristocracia obrera nun dexó de reproducir prexuicios llingüísticos nel Réxime'l 78. Dambes fraiciones de clas se complementen y se necesiten pa caltener los sos porgüeyos, más nuna tierra como la de nueso, ónde tanto'l capital como l'aristocracia obrera dependen enforma l'Estáu a la hora de recibir inversiones públiques. 

Los discursos qu'entá güei reproducen refugu sobre la llingua asturiana, como'l de VOX, son la manifestación actual d'esa vieya burguesía asturiana subsidiaria, parásita y rentista. Una burguesía amenorgada, dafechamente dócil a cualesquier otra fraición burguesa y feble pa xenerar un discursu propiu como clas y xustificar la so orientación práctica dende'l surdimientu de la llamada modernidá. Un discursu de señoritos antroxaos de metrópoli y llabor civilizatoria pero que queda en la nada namás una persona medianamente culta fai d'abogáu del diañu énte ellos. 

Güei, frente a la deriva cultural ya ideolóxica de los elementos identitarios individuales o de minoríes que s'amenorguen ainda más col so discursu, debemos abrazar la normalización social del asturianu como un elementu de cohesión interna de la clase trabayadora asturiana. Esto nun respuende a una llóxica nacionalista de nenguna triba, más bien ye un elementu pedagóxicu más pa desplicar la teoría marxista de superestructura a la sociedá asturiana y cómo l'Estáu capitalista sesga la realidá en función de los intereses que determinen les lleis fundamentales de la llóxica capitalista. 

Pa finar, atalantamos que debemos llevantar la bandera de la llingua asturiana como un elementu más del procesu hestóricu que determinará un momentu hestóricu nel que la clas obrera seya la clase cimera de la sociedá, tanto en términos materiales como en términos políticos ya ideolóxicos. Anguaño, que tanto falamos de reconstruir la independencia de clase, nel casu d'Asturies, obviar el conflictu alredor de la realidá llingüística, ye da-y más bales al enemigu y xenerar confusión n'Asturies cuando esta cuestión ye un alderique que ta abiertu na cai. Nun podemos escaecer que si güei entá queden falantes ye pola tresmisión oral y escrita de aquellos que  ganense la vida col so trabayu, non de quien vive ente comodidaes esplotando a los demás. 

Asturies, xunetu de 2023.